Zastępcza kara pozbawienia wolności

Czym jest zastępcza kara pozbawienia wolności? W jakich sytuacjach jest orzekana i czy można wstrzymać jej wykonanie?

Kodeks karny wykonawczy przewiduje możliwość zarządzenia przez sąd wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności w przypadku:

• • uchylania się przez skazanego od odbywania orzeczonej prawomocnym wyrokiem kary ograniczenia wolności,

• • jeżeli skazany uchyla się od świadczenia pieniężnego lub obowiązków orzeczonych na podstawie art. 34 § 3 Kodeksu karnego.

Jeżeli skazany uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności, sąd zarządza, a jeżeli uchyla się on od świadczenia pieniężnego lub obowiązków orzeczonych na podstawie art. 34 § 3 Kodeksu karnego, sąd może zarządzić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności.

Z redakcji przepisu wynika, że w przypadku uchylania się przez skazanego od kary ograniczenia wolności – zastępcza kara pozbawienia wolności zarządzana jest obligatoryjnie, a w uchylanie się od świadczenia pieniężnego lub orzeczonych obowiązków prowadzi jedynie z możliwością takiej decyzji sądu.

Świadczenie pieniężne i obowiązki, o których mowa we wspomnianym przepisie wiążą się z orzeczoną karą ograniczenia wolności, bowiem sąd wymierzając właśnie taką karę może dodatkowo orzec środki karne.

Kara ograniczenia wolności i skutki jej niewykonania.

Kara ograniczenia wolności polega na:

• • wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne,

• • potrąceniu od 10% do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd.

Obowiązek świadczenia pracy i potrącenie wynagrodzenia sąd może orzec łącznie, albo osobno. Sąd orzekając karę ograniczenia wolności w postaci pracy na cele społeczne wskazuje w wyroku skazującym:

• • czas, przez jaki kara ma być wykonywana (od 1 miesiąca do 2 lat),

• • godzinowy wymiar kary w stosunku miesięcznym (od 20 do 40 godzin miesięcznie).

W czasie odbywania kary ograniczenia wolności skazany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu oraz ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

Po uprawomocnieniu się wyroku skazującego, mocą którego orzeczona została kara ograniczenia wolności, sąd przesyła odpis wyroku sądowemu kuratorowi zawodowemu, który w terminie 7 dni od doręczenia orzeczenia wzywa skazanego, a także określa, po wysłuchaniu skazanego, rodzaj, miejsce i termin rozpoczęcia pracy.

Wykonanie kary ograniczenia wolności podlega kontroli sądowego kuratora zawodowego i sądu. Jeżeli w wyniku takiej kontroli zostanie ujawnione, że osoba skazana orzeczonej kary nie wykonuje, sąd sąd wszczyna postępowanie, w wyniku którego karę wolnościową może zamienić na karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym.

Sądowy kurator zawodowy kieruje do sądu wniosek o zamianę kary wolnościowej na zastępczą karę pozbawienia wolności, kiedy osoba skazana:

• • nie stawi się na wezwanie kuratora,

• • oświadczy sądowemu kuratorowi zawodowemu, że nie wyraża zgody na podjęcie pracy,

• • nie podejmie pracy w wyznaczonym terminie lub w inny sposób uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności lub wykonania ciążących na niej obowiązków.

Na skutek wniosku sądowego kuratora zawodowego sąd wyznacza posiedzenie, w którym ma prawo wziąć udział prokurator, sądowy kurator zawodowy, skazany oraz jego obrońca. Jeżeli sąd dojdzie do przekonania, że skazany uchyla się od odbywania kary ograniczenia wolności, zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. W razie gdy skazany wykonał już część kary ograniczenia wolności, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wymiarze odpowiadającym karze ograniczenia wolności pozostałej do wykonania, przyjmując, że jeden dzień zastępczej kary pozbawienia wolności jest równoważny dwóm dniom kary ograniczenia wolności.

Wykonanie kary zastępczej pozbawienia wolności następuje bowiem jedynie w odniesieniu do kary ograniczenia wolności pozostałej do wykonania. Jednoznaczne brzmienie przepisu powinno doprowadzić do porzucenia praktyki niektórych sądów, polegającej na zamianie całej orzeczonej kary ograniczenia wolności na karę zastępczą, a następnie zaliczeniu na poczet tej kary wykonanej kary ograniczenia wolności.

Więcej wątpliwości może pojawić się w sytuacji, gdy zastępcza kara pozbawienia wolności będzie zarządzana do wykonania w związku z uchylaniem się od świadczenia pieniężnego lub obowiązków orzeczonych na podstawie art. 34 § 3 KK. Sąd powinien uwzględnić wagę poszczególnych obowiązków z punktu widzenia osiągnięcia celów kary, jak i ochrony interesów osób trzecich. Kryteria tej oceny muszą być powiązane z realiami konkretnej sprawy. Każdorazowo będą one zatem przedmiotem szczegółowej analizy dokonanej przez sąd orzekający w sprawie ewentualnej zamiany kar.

Przesłanki zamiany kary wolnościowej na karę pozbawienia wolności.

Uważna lektura omawianego przepisu pozwala na stwierdzenie, że kluczową przesłanką do uruchomienia procedury zamiany kary wolnościowej na karę pozbawienia wolności jest wykazanie, że skazany uchyla się od nałożonych na niego obowiązków.

Co zatem oznacza „uchylanie się”? Przepis nie definiuje tego pojęcia, ale w literaturze przedmiotu zgodnie przyjmuje się, że uchylanie się od odbywania kary ograniczenia wolności zachodzi wówczas, gdy skazany, świadom ciążących na nim obowiązków, składających się na treść określonej postaci kary oraz grożących mu konsekwencji prawnych, na wypadek ich niewykonania i mając ku temu obiektywnie istniejące możliwości, z przyczyn od siebie tylko zależnych, wzbrania się przed wykonaniem w całości lub w części któregokolwiek z nich w czasie, miejscu i zakresie wynikającym z przepisów oraz wskazanym przez właściwy organ wykonawczy. (S. Zimoch, O uchylaniu się od odbywania kary, s. 207; K. Postulski, KKW. Komentarz, 2012, s. 341; S. Pawela, Prawo karne wykonawcze, s. 191; R. Giętkowski, Kara ograniczenia wolności, s. 171).

Uchylaniem się od kary jest zatem takie zachowanie skazanego, które jest wyrazem jego negatywnego stosunku do tej kary, a więc wynika ze złej woli, nie zaś z innych przyczyn – obiektywnych lub nawet przez niego zawinionych.

W związku z tym wydaje się, że kluczowego znaczenia nabiera konieczność pouczenia skazanego o prawach i obowiązkach oraz o konsekwencjach wynikających z uchylania się od odbywania kary, a także świadczenia pieniężnego lub obowiązków orzeczonych na podstawie art. 34 § 3 KK. W szczególności należy zwrócić uwagę na obowiązki kuratora zawodowego. Nie może budzić wątpliwości, że obowiązek nałożony na kuratora, wynikający z przepisów kodeksu karnego wykonawczego, dotyczący pouczenia skazanego o konsekwencjach uchylania się od odbywania kary ograniczenia wolności – musi dotyczyć również konsekwencji uchylania się od świadczenia pieniężnego lub obowiązków wskazanych w art. 34 § 3 KK.

Punktem wyjścia rozważań sądu w postanowieniu o zarządzeniu kary zastępczej powinno być zatem stwierdzenie prawidłowego pouczenia skazanego o prawach i obowiązkach oraz konsekwencjach uchylania się od odbywania kary, świadczenia pieniężnego i nałożonych obowiązków. Świadomość skazanego w tym względzie warunkuje możliwość uznania jego zachowania za uchylanie się skutkujące zarządzeniem kary zastępczej.

W takim stanie rzeczy realizacja kary ograniczenia wolności w przeważającej mierze zależeć ma od samego sprawcy, mniej od okoliczności leżących poza nim. Kara zastępcza ma swoją ostrością wymuszać, o ile to możliwe, poddanie się przez sprawcę karze pierwotnej. Jednocześnie efektywne wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności jest sposobem „wywiązania się” z nałożonej na skazanego dolegliwości.

Czy można uniknąć wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności?

Postanowienie o zarządzeniu wykonania kary zastępczej jest wykonalne już z chwilą wydania.

W przypadku orzeczenia zastępczej kary pozbawia wolności skazanemu przysługuje możliwość złożenia:

• • zażalenia na postanowienie w przedmiocie kary zastępczej,

• • wniosku o wstrzymanie wykonania kary.

Przepisy przewidują możliwość złożenia wniosku o wstrzymanie wykonania kary. Wniosek musi zawierać pisemne zobowiązanie skazanego, że podejmie się odbywania kary ograniczenia wolności i podda się rygorom z nią związanym. Sąd może (nie musi) w każdym czasie wstrzymać wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności w wypadku, gdy skazany oświadczy na piśmie, że podejmie się odbywania kary ograniczenia wolności i podda się rygorom z nią związanym.

W praktyce zdarzają się też przypadki, w których osoba skazana, z uwagi na sytuację życiową, czy zdrowotną nie jest w stanie wykonać kary ograniczenia wolności. W takich sytuacjach, aby uniknąć konsekwencji w postaci zamiany kary na zastępczą karę pozbawienia wolności, należy zwrócić się do sądu z wnioskiem o odroczenie wykonania, bądź udzielenie przerwy w wykonaniu kary.

Sąd może odroczyć wykonanie kary ograniczenia wolności na czas do 6 miesięcy, jeżeli natychmiastowe wykonanie kary pociągnęłoby dla skazanego lub jego rodziny zbyt ciężkie skutki.

Jeżeli stan zdrowia skazanego uniemożliwia wykonanie kary ograniczenia wolności, sąd udziela przerwy w odbywaniu kary do czasu ustania przeszkody.

Na zakończenie warto zaznaczyć, że w literaturze podkreśla się, że zamiana kary ograniczenia wolności na zastępczą karę pozbawienia wolności powinna mieć charakter wyjątkowy. Stanowisko to jest zgodne z zaleceniami Rekomendacji R (92)16 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich, Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych, które co prawda nie wykluczają instytucji kary zastępczej, w tym polegającej na pozbawieniu wolności (reguła 9). Zarazem jednak reguła 10 postanawia jednoznacznie, iż w przepisach regulujących stosowanie sankcji i środków nie można przewidywać automatycznej zamiany na karę pozbawienia wolności w razie nieprzestrzegania przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków związanych ze stosowaniem sankcji lub środka alternatywnego.