Zachowek

Co to jest zachowek

O ile spadkodawca nie sporządzi testamentu to przy ustalaniu kręgu spadkobierców po jego śmierci zastosowanie będą miały przepisy ustawy, które wskazują komu i w jakiej części należy się spadek po zmarłym. Mówimy wtedy o dziedziczeniu ustawowym.

Polskie prawo pozwala jednak na swobodne rozporządzanie własnym majątkiem na wypadek śmierci. Spadkodawca może więc „przekazać” go za pomocą testamentu dowolnej osobie (osobom) – tak z kręgu najbliższej rodziny, jak i osobom zupełnie obcym. Ma wtedy miejsce dziedziczenie testamentowe.

Zdarza się, że wolą spadkodawcy jest, aby jego majątek przypadł tylko niektórym spośród spadkobierców ustawowych a nawet komuś, kto w ogóle by po nim nie dziedziczył na podstawie ustawy (osoba obca, spoza rodziny). W tym celu spadkodawca może sporządzić testament, w którym przekaże dowolnym osobom cały swój majtek, bądź też za pomocą tzw. zapisu windykacyjnego przekaże własność określonego przedmiotu ze swojego majątku (np. mieszkanie), który nierzadko wyczerpuje cały spadek. Może się również zdarzyć, że spadkodawca jeszcze za życia przekaże wszystkie swoje wartościowe przedmioty (np. nieruchomości, pieniądze) określonym osobom w formie darowizny.

Może to prowadzić do naruszenia interesów osób najbliższych spadkodawcy, które zgodnie z ustawą i przypadku braku dokonania wskazanych rozporządzeń majątkiem przez spadkodawcę, dziedziczyliby po nim.

W związku z tym, aby zapobiec pokrzywdzeniu krewnych spadkodawcy, polskie prawo przewiduje instytucję zachowku (zachówku). I tak, w przypadku, gdy osoby najbliższe spadkodawcy nie dojdą w ogóle do dziedziczenia albo gdy wskutek wcześniejszego rozporządzenia majątkiem przez spadkodawcę (np. w drodze darowizn), otrzymają ze spadku zbyt mało, przysługuje im roszczenie pieniężne, kierowane przede wszystkim do powołanego przez spadkodawcę spadkobiercy testamentowego (spadkobierców), ale także do osób obdarowanych przez spadkodawcę, czy też na rzecz których uczynił on zapisy windykacyjne.

Jeżeli interesuje Cię komu przysługuje zachowek, od kogo można się go domagać i od czego zależy jego wysokość, zapraszam do lektury niniejszego artykułu.

Komu przysługuje zachowek

Co do zasady do zachowku uprawnieni są:

• zstępni spadkodawcy, tj. jego dzieci – także przysposobione (adoptowane), czyli zachowek po rodzicach oraz wnuki,
• małżonek spadkodawcy,
• rodzice spadkodawcy, ale tylko wówczas, gdyby byli powołani do spadku z ustawy – przykład: zgodnie z ustawą w pierwszej kolejności do spadku powołane są dzieci
  i małżonek spadkodawcy, zatem rodzice dochodzą do dziedziczenia dopiero wtedy, gdy brak jest wskazanych osób.

W pewnych przypadkach wskazane osoby(zstępni, małżonek, rodzice) nie będą jednak uprawnione do zachowku. Dzieje się tak, w przypadku, gdy zostaną uznani za niegodnych, zrzekną się dziedziczenia, a także gdy odrzucą spadek.

Podobnie jest w przypadku małżonka, który został wyłączony od dziedziczenia, a więc gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy tego małżonka, a żądanie to było uzasadnione (lub gdy wystąpił o to któryś z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem), a także w stosunku do osób wydziedziczonych przez spadkodawcę (co oznacza formalne – tj.  w testamencie – pozbawienie przez spadkodawcę prawa do zachowku).

Od kogo domagać się zapłaty zachowku

Do pokrycia zachowku poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej zobowiązani są, kolejno:

• spadkobiercy,
• zapisobiercy windykacyjni (osoby, które otrzymały od spadkodawcy na podstawie testamentu notarialnego rzecz oznaczoną co do tożsamości – np. samochód, nieruchomość, zbywalne prawo majątkowe – np. udziały w spółce z o.o., prawa autorskie, wierzytelności, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, czy też na rzecz, której ustanowiono użytkowanie lub służebność),
• obdarowani przez spadkodawcę.

Roszczenie o zapłatę zachowku w pierwszej kolejności należy skierować do spadkobierców. Dopiero, gdy nie możemy otrzymać należnego zachowku od spadkobierców, wówczas możemy skierować je do zapisobiercy windykacyjnego. Przy czym należy pamiętać, że odpowiada on jedynie do wysokości własnego wzbogacenia.

Przykład: należny nam zachowek to kwota 200 tys. zł. Zapisobierca windykacyjny otrzymał od spadkodawcy samochód o wartości 90 tys. zł. Zatem możemy domagać się od niego pokrycia zachowku tylko do wysokości 90 tys. zł.

Jeżeli zaś nie otrzymamy należnego nam zachowku ani od spadkobierców, ani też od zapisobierców windykacyjnych, wówczas żądanie możemy skierować do osób obdarowanych przez spadkodawcę, które również odpowiadają tylko w granicach swojego wzbogacenia.

Przykład: należny nam zachowek to kwota 150 tys. zł. Obdarowany otrzymał od spadkodawcy kwotę 50 tys. zł. Zatem od obdarowanego możemy domagać się pokrycia zachowku jedynie w wysokości 50 tys. zł.

Wysokość zachowku – ile pieniędzy możesz dostać

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej, w wysokości połowy, ewentualnie dwóch trzecich udziału spadkowego (gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub – w odniesieniu do zstępnych spadkodawcy – gdy są oni małoletni), jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym.

Obliczanie należnego zachowku należy więc rozpocząć od ustalenia wysokości udziału w spadku, który przypadałby osobie uprawnionej do zachowku przy dziedziczeniu ustawowym.

Udział ten wyraża się odpowiednim ułamkiem, przy obliczeniu którego bierze się pod uwagę także spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili, natomiast pomija się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni przez spadkodawcę.

Przy ustalaniu udziału spadkowego należy odnieść się do regulacji art. 931 i następnych Kodeksu cywilnego, które wskazują kolejność dziedziczenia. I tak, w pierwszej kolejności dziedziczą dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek – co do zasady w częściach równych (część przypadająca małżonkowi nie może być jednak mniejsza niż ¼ spadku) –

Przykład: spadkodawca miał dwójkę małoletnich dzieci oraz małżonka. Udział w spadku każdej z tych osób przy dziedziczeniu ustawowym wyniósłby po 1/3. Spadkodawca sporządził jednak testament, w którym jedno z małoletnich dzieci zostało zupełnie pominięte, nie otrzymało również żadnej darowizny za życia zmarłego.

Kiedy udział spadkowy osoby uprawnionej do zachowku (w tym przypadku dziecka, które nie otrzymało nic od zmarłego rodzica) został już określony, należy ustalić, czy osobie tej należy się 1/2 tego udziału, czy też 2/3. W powyższym przykładzie dziecku spadkodawcy – z uwagi na to, że jest jeszcze małoletnie, należy się 2/3 udziału spadkowego. Zatem udział 1/3 w spadku, jaki przypadłby dziecku przy dziedziczeniu ustawowym, należy pomnożyć przez 2/3, co daje 2/9. Ułamek ten odpowiada wielkości zachowku należnego uprawnionemu.

Dla uzyskania konkretnej sumy należy następnie przemnożyć uzyskany ułamek przez wartość tzw. substratu zachowku (wartość majątku spadkowego). Do substratu zachowku bierzemy pod uwagę czystą wartość spadku, czyli wartość aktywów (np. nieruchomości, ruchomości, pieniądze) pomniejszoną o wartość pasywów, czyli długów (np. zadłużenie jakie posiadał spadkodawca, koszty jego pogrzebu). Do tego należy doliczyć wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę za jego życia oraz zapisów windykacyjnych.

Przykład: substrat zachowku wynosi 360 tys. zł, udział w spadku (z przykładu powyżej) 1/3, natomiast wysokość udziału (małoletnie dziecko spadkodawcy) 2/3, a zatem wyliczenie będzie wyglądało następująco: 2/9 x 360 tys. zł = 80 tys. zł (wysokość zachowku należna dziecku zmarłego).

Należy ponadto pamiętać, że od kwoty tak wyliczonego zachowku należy odjąć wszelkie korzyści jakie uprawniony otrzymał już od spadkodawcy (gdyby takowe były), w szczególności: zapis windykacyjny, darowiznę, ale też koszty wychowania i wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeżeli koszty te przekraczają przeciętną miarę.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenie o zachowek ma charakter majątkowy i jako takie podlega przedawnieniu. Następuje to odpowiednio: w przypadku dziedziczenia testamentowego – z upływem pięciu lat od chwili ogłoszenia testamentu (data otwarcia i ogłoszenia testamentu jest umieszczona w protokole sądowym – w przypadku sądowego otwarcia i ogłoszenia testamentu, bądź w protokole sporządzonym przez notariusza – w przypadku, gdy czynności tych dokonuje notariusz); w przypadku dziedziczenia ustawowego – z upływem pięciu lat od chwili otwarcia spadku (chwila śmierci spadkodawcy).

Jest to o tyle istotne, iż upływ wskazanych terminów powoduje, że zobowiązany do zapłaty zachowku może uchylić się od spełnienie tego świadczenia.

Powyżej przedstawiono najważniejsze informacje dotyczące zachowku. Jeżeli jednak nadal masz wątpliwości czy Tobie lub Twoim bliskim należy się zachowek, w jakiej wysokości i jak go uzyskać, zapraszamy do kontaktu z nasza Kancelarią.